Door de lange duur van de oorlog waren de voedselvoorraden in ons land steeds kleiner geworden. In de herfst van 1944 ging het personeel van de Nederlandse Spoorwegen, in opdracht van de regering in Engeland, in staking. Dit gebeurde om het Duitse troepenvervoer te hinderen. Als represaillemaatregel mocht er van de Duitsers geen voedseltransport meer plaatsvinden naar het westen. Het gevolg was dat er binnen enkele maanden bijna geen voedsel meer aanwezig was in de grote steden; in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht is tijdens de winter van 1944-1945, de Hongerwinter, bijna niets te eten. Honderdduizenden mensen moesten naast honger ook nog eens bittere kou lijden, want kolen werden ook niet meer aangevoerd vanuit het al bevrijde Limburg. Het was bovendien een barre winter. Om de kachels te kunnen stoken sloopten de mensen op het laatst het hout uit leegstaande huizen en kapten men bomen uit parken, plantsoenen en langs wegen. En om nog iets te eten te hebben namen mensen hun toevlucht tot tulpenbollen en suikerbieten, zolang die tenminste nog voorradig waren. En mensen gaan vanuit de grote steden op ‘hongertocht’ naar het platteland.

Johan was in 1940 14 jaar oud en woonde aan de Houtensewetering nr. 43.

Vanaf 1943 kwamen mensen uit Utrecht melk halen. Rond melktijd stonden er dan zo’n 20 tot 25 mensen op het erf. Ook konden ze aardappels, kaas, eieren en fruit krijgen. Er stond een dikke lindeboom op het erf en soms kleedden ze zich achter de boom om, zodat ze opnieuw melk zouden krijgen. Het uitdelen van melk en eieren mocht niet van de Duitsers, maar de controle viel mee. In het algemeen waren er weinig Duitsers in het dorp.

Vanaf 1943 waren er Rotterdammertjes in Houten. Bij gezinnen zaten dan Rotterdamse kinderen. Wij hadden ook een Rotterdams jongentje bij ons. Twee jaar lang, tot na de oorlog. Ik denk dat hij 7 of 8 jaar was. Hij heette Dolf van Hout. Zijn broer Jan van Hout was zo’n 17 jaar en in Rotterdam opgepakt bij een razzia. Hij moest lopend naar Duitsland. In Ede heeft hij zich ’s avonds uit een rij laten vallen. De volgende ochtend stond hij ineens hier voor de deur. Tot het einde van de oorlog is hij hier gebleven. Uiteindelijk zaten er wel zo’n 15 man in huis.
In 1943 moesten we een deel van het weiland omploegen: vier hectare. Er moest koolzaad worden verbouwd. Dat was verplicht. Verder werden er aardappels verbouwd. We hebben ook vee verloren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er zijn drie schapen geslacht in het weiland. De daders zijn waarschijnlijk betrapt, want het vet en vlees was er nog. Ook zijn er twee of drie koeien geslacht. In 1944 werd een koeienwacht opgericht. Boeren liepen toen wacht, om diefstal te voorkomen.

Deze vragen helpen je om na te denken over keuzes die mensen in de oorlog moesten maken. Er zijn geen goede of foute antwoorden. Het gaat erom dat je onderzoekt wat jij belangrijk vindt, hoe jij situaties inschat en welke waarden voor jou leidend zijn.

Lees de tekst of bekijk de locatie aandachtig en neem daarna de tijd om bij de vragen stil te staan. Probeer verder te denken dan wat er letterlijk staat: waarom gebeurde iets, welke opties hadden mensen wel of juist niet, en wat zou jij in die situatie gedaan hebben?

Praat er met elkaar over, stel vragen aan elkaar, en wees nieuwsgierig. De oorlog was ingewikkeld. Jullie antwoorden mogen dat dus ook zijn.

Burgerschapsvragen voor VO

Thema: Hongerwinter, solidariteit en morele keuzes in crisistijd

1. Hoe beoordeel jij de beslissing van de Nederlandse Spoorwegen om in staking te gaan, wetende dat dit zou leiden tot voedseltekorten voor honderdduizenden burgers?
2. Vind jij dat mensen in oorlogstijd het recht hebben regels te overtreden, zoals het uitdelen van melk of het verbergen van onderduikers, als daarmee levens gered worden?
3. Wat zegt het verhaal van Johan Sturkenboom over hoe ongelijkheid in crisistijd kan toenemen tussen stad en platteland?
4. Hoe zou jij omgaan met het morele dilemma: delen met mensen die honger lijden, terwijl je zelf ook moet zien te overleven?
5. De zogenaamde ‘hongertochten’ waren zwaar en gevaarlijk. Wat zegt dat over de verantwoordelijkheid van een samenleving om basisbehoeften zoals voedsel te waarborgen, zelfs in extreme situaties?
6. Vind jij dat boeren die extra voedsel hadden een plicht hadden om stadsbewoners te helpen, of mochten zij vooral voor hun eigen gezin zorgen?
7. Hoe denk jij dat het samenleven in een dorp verandert wanneer er ineens 15 mensen in één huis schuilen of opvang vinden?
8. Tijdens de oorlog werden boeren verplicht om gewassen zoals koolzaad te verbouwen. In hoeverre mag een overheid bepalen wat burgers produceren in crisissituaties?
9. In hoeverre vind jij het terecht dat mensen in de Hongerwinter bomen kapten en huizen sloopten om warm te blijven? Kun je in zo’n situatie überhaupt spreken van ‘goed’ en ‘fout’?
10. Hoe kunnen we vandaag lessen trekken uit de Hongerwinter over solidariteit, distributie van voedsel en omgaan met schaarste, bijvoorbeeld bij toekomstige crises of rampen?

• Oorlogsmonumenten in de regio
• Verhalen van de bevrijding
• Historische kranten
• Onderzoek naar familieverhalen
• Educatieve bezoeken en tours
• Culturele evenementen en tentoonstellingen